De maatschappelijke meerwaarde van wijkrechtspraak

In het weerbaarder maken van de samenleving tegen ondermijnende criminaliteit, is wijkrechtspraak een interessante innovatie. Het brengt rechtspraak letterlijk naar de mensen toe die dit het hardst nodig hebben. Wat maakt deze aanpak zo bijzonder, en wat levert het concreet op? Robine de Lange, president van de rechtbank Den Haag en voorzitter van de landelijke regiegroep innovatie voor de rechtspraak, vertelt erover.

Wijkrechtspraak is een vernieuwende vorm van rechtspraak. Hierbij worden rechtszaken lokaal, in de eigen buurt, gehouden. “Bij deze vorm van rechtspraak nemen we meer tijd voor de voorbereiding én om met de verdachten in gesprek te gaan”, vertelt Robine de Lange. Zij stond aan de wieg van de invoering van wijkrechtspraak in Nederland. Ze heeft ruim 30 jaar ervaring als rechter en is onder meer voorzitter van de landelijke regiegroep innovatie voor de rechtspraak. “Deze regiegroep voert verschillende projecten uit die de maatschappelijke effectiviteit van rechtspraak moeten vergroten”, vertelt Robine. “Wijkrechtspraak is een van de meest opvallende resultaten hiervan.”

Robine de Lange, president van de rechtbank Den Haag.

Bredere samenwerking

Het gaat vaak om rechtszaken waarbij de verdachte verschillende problemen tegelijk heeft. Dit wordt ook wel mulitproblematiek genoemd; mensen met gokschulden, alcoholproblemen, andere gezondheidsproblemen of een psychische ziekte waarbij iemand soms gewelddadig is. Juist daarom is bredere samenwerking belangrijk. Voorafgaand aan én tijdens de rechtszaak kijkt niet alleen de rechter naar de situatie. Er zijn ook advocaten, hulpverleners, reclassering en lokale instanties zoals woningcorporaties en de gemeentelijke schuldhulpverlening bij betrokken. Robine: “Voordat een zaak in de wijkrechtbank wordt behandeld, brengen hulpverleners de persoonlijke situatie van de betrokkenen in kaart. Ze kijken naar zaken zoals de gezinssituatie, financiële problemen en eventuele eerdere veroordelingen en of er misschien sprake is van verslaving of huiselijk geweld.”

Laagdrempeliger

In Nederland werd het idee voor het eerst ingevoerd in wijken in Eindhoven waar mensen door een opeenstapeling van problemen in een kwetsbare positie kunnen terechtkomen. Daarna volgden twee wijken in Rotterdam en Amsterdam. In deze wijken is sprake van een opeenstapeling van verschillende problemen. We willen met wijkrechtspraak voorkomen dat jongeren en jongvolwassenen afglijden naar de georganiseerde criminaliteit. Inmiddels breidt de aanpak zich uit naar andere steden met complexe problematiek, waaronder Den Haag, Tilburg, Arnhem en Heerlen. “Het is laagdrempeliger dan de traditionele rechtspraak”, stelt Robine. “Rechters zitten namelijk niet in een statig gerechtsgebouw, maar in locaties zoals buurthuizen en wijkcentra. Dit maakt het minder overweldigend voor verdachten om aanwezig te zijn tijdens het proces. De rechtszaak gaat niet alleen om de juridische afhandeling. We kijken ook naar structurele oplossingen voor onderliggende problemen. Zoals schulden, jeugdcriminaliteit en huiselijk geweld.”

Begeleiding

Op de zitting zelf is de sfeer anders dan in een traditionele rechtbank. “We creëren een setting waarin mensen zich meer gehoord voelen dan in een traditionele rechtbank”, legt Robine uit. “Dat betekent dat we niet alleen kijken naar wat iemand fout heeft gedaan, maar ook naar wat nodig is om herhaling te voorkomen. De rechter bewaakt de wet, en tegelijkertijd krijgen verdachten hulp aangeboden. Bijvoorbeeld schuldhulpverlening of verslavingszorg. Zo helpt wijkrechtspraak om mensen in kwetsbare posities de nodige begeleiding te bieden. Op die manier willen we voorkomen dat de situatie zich herhaalt of zelfs erger wordt.”

'Gehoord en geholpen'

Wijkrechtspraak is een betrekkelijk nieuw fenomeen, maar uit de eerste evaluaties komt een positief beeld naar voren. “Een verdachte bij de wijkrechtbank in Rotterdam verwoordde het als volgt: voor het eerst voelde ik dat ik werd gehoord en geholpen”, vertelt Robine. “En als je dat gevoel hebt, dan ben je veel beter gemotiveerd om zelf aan de slag te gaan. Omdat je denkt: ze snapten me, ze hielpen me, en nu ben ik zelf aan zet.” Op die manier voorkomt de wijkrechtspraak ook zoveel mogelijk dat de situatie zich herhaalt of erger wordt. Verdachten accepteren hun straf sneller en werken ook beter mee aan het ondergaan van hun straf en de terugkeer naar een normale situatie. Slachtoffers krijgen vaak ondersteuning van slachtofferhulp. De rechter legt soms contact- of locatieverboden op, zodat alle betrokkenen zich kunnen richten op hun eigen herstelproces in een veilige omgeving.

Schuldenfunctionaris

Wijkrechtspraak is nog maar één voorbeeld van hoe de rechtspraak innoveert. Een andere innovatie is de invoering van de schuldenfunctionaris, omdat de rechtbank, ook binnen de wijkrechtspraak, ontzettend veel mensen met schulden ziet. De rechtbank kan een schuldenfunctionaris inschakelen om direct een plan op te stellen voor het aflossen van schulden. Robine: “Achter betalingsachterstanden gaan vaak diepere problemen schuil, zoals werkloosheid of een instabiele thuissituatie. De huur of de zorgverzekering niet meer betalen is het allerlaatste wat mensen doen als zij met schulden kampen. Uit ervaring weten we dat dit dus vaak maar het topje van de ijsberg is. Daarom willen we juist met deze mensen zo snel mogelijk om de tafel en een realistische betalingsregeling afspreken.” Dat voorkomt ook dat mensen nog meer financiële problemen krijgen of dat ze uiteindelijk misschien wel in de criminaliteit terecht komen.

Toekomst

Hoewel wijkrechtspraak veelbelovend is, zijn er ook uitdagingen. Het opzetten van een wijkrechtbank kost geld en er zijn voldoende mensen nodig om alle zaken af te kunnen handelen. “Op een halve dag doen we in de wijkrechtspraak vier zaken, terwijl we er normaal gezien in dezelfde tijd vijf of zes zouden afhandelen”, legt Robine uit. “Maar zowel de rechtbank als de officieren van justitie staan erachter en zijn enthousiast.” Daarnaast is er flexibiliteit nodig, omdat de aanpak in de ene wijk anders kan werken dan in de andere. “Toch is de ambitie groot. De regiegroep innovatie streeft ernaar om in de komende jaren wijkrechtspraak te hebben in zestien wijken.

Gericht op oplossingen

Innovaties zoals de wijkrechtspraak, de schuldenfunctionaris en mediation in strafzaken, laten zien hoe rechters zich aanpassen aan de behoeften van de samenleving. Ze zijn gericht op oplossingen in plaats van alleen sancties. Robine ziet dit als een noodzakelijke ontwikkeling binnen de rechtspraak. “Het is niet de klassieke taak van de rechter, maar ook wij voelen ons verantwoordelijk om bij te dragen aan maatschappelijke oplossingen.”

Wijkrechtspraak in Rotterdam-Zuid: rechtspraak dichtbij de mensen

Rotterdam-Zuid is een van de gebieden in Nederland waar wijkrechtspraak is ingevoerd. Vroeg ingrijpen en samenwerking tussen diverse instanties helpt mensen op een positief pad en geeft hun de kans om hun leven op orde te brengen in plaats van af te glijden in problemen. Een kijkje in de keuken.

Eén dag per week verandert een zaal in het wijkcentrum De Hillevliet in Rotterdam-Zuid in een wijkrechtbank. In plaats van een formele rechtszaal, biedt deze ruimte in het voormalige schoolgebouw een meer huiselijke en informele sfeer. Een kleed op de vloer en koffie voor de aanwezigen zorgen ervoor dat bezoekers zich meer op hun gemak voelen. Een verdieping lager volgen kinderen een dansles. De uitnodiging om op de zitting te verschijnen, is geschreven in begrijpelijke taal. En bevat een QR-code naar een filmpje waarin een rechter uitlegt wat er allemaal gaat gebeuren.

De rechter in het filmpje blijkt ook de rechter van dienst te zijn. Tijdens de zittingen zijn vandaag niet alleen de rechter en de officier van justitie aanwezig, maar ook maatschappelijk werkers, de reclassering en slachtofferhulp. Deze multidisciplinaire aanpak zorgt ervoor dat niet alleen de juridische kant van de zaak wordt bekeken, maar vooral ook sociale en psychische achtergronden. Het gaat bijvoorbeeld om mensen die te maken hebben met schulden, verslaving of psychische klachten. Zij krijgen steun en begeleiding van specialisten.

Praktijkgerichte oplossingen

Wekelijks behandelt de wijkrechtbank in De Hillevliet vijf zaken, variërend van eenvoudige tot meer complexe situaties. Het gaat vaak om huiselijk geweld, bedreiging of kleine overtredingen. De aanpak in de wijkrechtbank is gericht op maatwerk-oplossingen, waarbij in veel gevallen meer gebeurt dan alleen het opleggen van een straf. Zo overleggen reclassering, maatschappelijk werkers en eventuele andere professionals voorafgaand aan de zitting samen met de advocaat en delen ze zoveel mogelijk informatie. En is het een strafzaak, dan doet de officier van justitie ook mee. Samen maken ze een integraal plan van aanpak voor de persoon in kwestie en stellen al een advies op aan de wijkrechter. Verder wordt voor iedere zitting 45 minuten uitgetrokken. Ruim twee keer zo lang als bij een normale rechtbank. Die tijd wordt gebruikt voor uitleg en overleg.

Zo ook in de eerste zaak vandaag: een man die zijn ex-partner bedreigde. De rechter zoekt, samen met de reclassering naar een oplossing die verder gaat dan een straf: begeleiding en ondersteuning om herhaling te voorkomen. Dit soort praktijkgerichte oplossingen biedt verdachten de kans om te werken aan hun toekomst en de kans op herhaling te verkleinen.

Sociale context

De wijkrechtspraak richt zich specifiek op zaken uit de directe omgeving. Dat betekent dat er per postcodegebied gewerkt wordt. Dit versterkt de betrokkenheid en vergroot de kans op succes, omdat de rechters en andere professionals goed bekend zijn met de sociale context van de wijk. Zo wordt een meneer die een mevrouw met de dood bedreigde, op voorstel van de rechter doorverwezen naar De Waag (een centrum voor ambulante forensische geestelijke gezondheidszorg) voor psychiatrisch onderzoek.

De wijkrechtspraak in Rotterdam-Zuid toont aan dat rechtspraak toegankelijk en menselijk kan zijn. Dat blijkt ook uit de reacties op de laatste zaak vandaag. Ondanks alle aangeboden ondersteuning koos deze verdachte er als ‘makkelijkste weg’ voor om zijn straf maar gewoon uit te zitten. Tot grote teleurstelling van zowel de rechter, de officier van justitie als de reclassering: zij hadden de man namelijk graag aan de slag zien gaan met een oplossing.